Hò khoan Lệ Thủy ra đời từ khoảng thế kỷ XV tại vùng đất Lệ Thủy, Quảng Bình. Ban đầu, nó chỉ là những câu hát mộc mạc của người dân lao động trong lúc chèo đò, giã gạo, hay những dịp lễ hội làng bên sông Kiến Giang. Dần dần, hò khoan Lệ Thủy phát triển thành một loại hình nghệ thuật độc đáo, thể hiện tâm hồn và cuộc sống của người dân nơi đây.

Điệu hò khoan Lệ Thủy có 9 mái hò chính: Lỉa trâu; Mái nhài (dài); Mái ruỗi; Mái chè; Mái nện; Mái ba; Mái xắp; Mái hò khơi và Mái hò Nậu xăm. Mỗi mái hò có cấu trúc, giai điệu và nội dung riêng biệt.

Hò khoan Lệ Thủy thường được hát đối đáp giữa nam và nữ. Người hát nam thường hát trước, giới thiệu về quê hương, gia đình, và bày tỏ tình cảm của mình. Người hát nữ sẽ đáp lại bằng những câu hát dí dỏm, thể hiện sự e ấp, nhưng cũng không kém phần thông minh, sắc sảo.

Hò khoan Lệ Thủy sử dụng những lời ăn tiếng nói mộc mạc, giản dị của người dân lao động. Các câu hát thường xoay quanh những chủ đề quen thuộc như tình yêu quê hương, đất nước, tình cảm gia đình, tình yêu đôi lứa, hay những cảnh đẹp của quê hương.

Nhạc cụ chính trong hò khoan Lệ Thủy là đàn Nhị và Mỏ. Hai loại nhạc cụ này khi hòa vào nhau thì âm thanh dịu dàng, sâu lắng và rất đỗi thắm thiết, mến thương. Âm hưởng chủ đạo của nhạc cụ là âm hưởng làng quê mộc mạc, gần gũi nên cứ mỗi lần làn điệu được ca lên thì âm hưởng đó xuyến xao như tiếng lòng của làng quê Việt.

Hò khoan Lệ Thủy không chỉ là một loại hình nghệ thuật, mà còn là một phần thiết yếu trong đời sống tinh thần của người dân Quảng Bình. Nó thể hiện tâm hồn, tính cách và giá trị văn hóa của người dân nơi đây.

Năm 2017, hò khoan Lệ Thủy được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là một sự ghi nhận xứng đáng cho giá trị văn hóa và nghệ thuật độc đáo của loại hình nghệ thuật này.

Ngày nay, hò khoan Lệ Thủy được biểu diễn trong nhiều dịp lễ hội, sự kiện văn hóa và du lịch của tỉnh Quảng Bình. 

Hò khoan Lệ Thủy đang dần mai một do nhiều nguyên nhân, như sự phát triển của xã hội hiện đại, sự xâm nhập của văn hóa ngoại lai... Do vậy, việc bảo tồn và phát huy hò khoan Lệ Thủy là một nhiệm vụ cấp bách.

Để bảo tồn hò khoan Lệ Thủy, cần có nhiều giải pháp đồng bộ, như: Tổ chức các lớp tập huấn, truyền dạy hò khoan cho thế hệ trẻ; Tổ chức các hội thi, hội diễn hò khoan để khuyến khích người dân tham gia; Lồng ghép hò khoan vào các hoạt động văn hóa, du lịch; Xây dựng các chương trình, đề án bảo tồn và phát huy hò khoan Lệ Thủy.

Hò khoan Lệ Thủy là một di sản văn hóa cần được bảo tồn và phát huy. Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia ở Quảng Bình là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân nơi đây. Bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản này là trách nhiệm chung của cộng đồng, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa và thúc đẩy phát triển du lịch địa phương.